Trương Vĩnh Ký - Nhà bác học

Trương Vĩnh Ký - Nhà bác học

(Tưởng nhớ ngày mất của Nhà bác học Trương Vĩnh Ký 1-9-1898)

Sinh thời, trước khi mất, Trương Vĩnh Ký (1837 – 1898) có để lại một bài thơ “Tuyệt mệnh” cho chúng ta thấy được ít nhiều tâm sự cuối đời của ông:

“Quanh quanh, quẩn quẩn lối đường quai.
Xô đẩy người vô giữa cuộc đời!
Học thức gửi tên con mọt sách,
Công danh rốt cuộc cái quan tài.
Dạo hòn lũ kiến men chân bước,
Bò xối con sùng chắc lưỡi hoài.
Cuốn sổ bình sanh công với tội,
Tìm nơi thẩm phán để thừa khai”.

http://i148.photobucket.com/albums/s...inam/A1-20.jpg

Trên nhà mồ của ông, ở một góc ngã tư đường Trần Hưng Đạo - Trần Bình Trọng, quận 5 (Chợ Lớn), thành phố Hồ Chí Minh, ai qua đường nếu chú ý, còn thấy ghi một câu: “MISEREMINI MEI SALTEM VOS AMICI MEI” (Xin hãy thương tôi, ít ra những bạn hữu của tôi).

Điểm qua cuộc đời của Trương Vĩnh Ký, chắc ai cũng thừa nhận một số nét lớn: ông là người toàn tài, lúc nhỏ học đâu nhớ đó; ông có một năng khiếu ngoại ngữ gần như “siêu hạng”, không biết bao lâu chúng ta sẽ có được người giỏi ngoại ngữ như ông? Ông biết rất nhiều ngoại ngữ (con số không chính xác, nhưng được thống nhất thừa nhận khoảng 25, 26 ngoại ngữ, trong đó có 15 ngôn ngữ phương Tây; 11 ngôn ngữ phương Đông). Ông là người Việt giữ nhiều kỷ lục về “cái nhất, cái đầu tiên”, như: Chủ bút tờ “Gia Định báo”, Thầy “dạy ngoại ngữ cho các quan Tây”, “người có công đầu trong việc truyền bá chữ Quốc ngữ”, “Người Việt duy nhất nằm trong nhóm “Thập bát anh hào” thế kỉ XIX”; “Thành viên Việt Nam của nhiều hội khoa học châu Âu thời bấy giờ”, sáng tác của ông cũng đáng được kính nể trên phương diện nhà “vô địch” (số lượng), còn lĩnh vực am hiểu thì hết sức “uyên bác”. Sự nghiệp của Trương Vĩnh Ký đã góp công lớn cho sự phát triển văn hóa Việt Nam và thế giới...

Có một điều, người ta không thống nhất được với nhau: cộng tác với Tây thì tốt hay xấu? Đóng góp cho sự nghiệp văn hóa, hợp tác làm việc với Tây là cần ở thời buổi ấy, hay chọn sự nghiệp đấu tranh, bất hợp tác là quan trọng hơn...

Hiện nay, tại quận Bình Tân, thành phố Hồ Chí Minh và thành phố Mỹ Tho, tỉnh Tiền Giang, đã có đường mang tên Trương Vĩnh Ký, và có một số ngôi trường được đặt tên Trương Vĩnh Ký. Tại quê hương ông ở Cái Mơn – Chợ Lách, tỉnh Bến Tre, người dân còn để tượng thờ ông. Điều này, chứng tỏ lãnh đạo và người dân ở một số địa phương trên đã ghi nhận sự đóng góp to lớn của Trương Vĩnh Ký trong đời sống xã hội.

120 tác phẩm của Trương Vĩnh Ký để lại đóng góp cho sự nghiệp văn hóa nước nhà, trong khoảng thời gian 40 năm (1858 - 1898) hoạt động văn hóa của ông. Đó là một tài sản đồ sộ, vô giá (những hiểu biết về văn hóa, khoa học ở nhiều lĩnh vực) mà chúng ta không thể phủ nhận, hoặc chối bỏ công lao của Trương Vĩnh Ký được.

Sự nghiệp cầm bút của Trương Vĩnh Ký đồ sộ, phong phú, đa dạng, gồm nhiều địa hạt như: triết học, văn học, sử học, địa lý... Riêng về ngành ngôn ngữ học, ông đã viết nhiều sách dạy tiếng Trung Hoa, Lào, Campuchia, Thái Lan, Miến Điện, Mã Lai, Ấn Độ... chứng tỏ ông là nhà thông thái hiếm có.

Điều mà mọi người có thể thống nhất được với nhau khi nhận định về Trương Vĩnh Ký: ông là một nhà văn hóa lớn không chỉ có ý nghĩa trong nước mà còn mang tầm vóc thế giới. Cuộc đời hoạt động khoa học, văn hóa của ông xứng đáng là tấm gương soi cho mọi người học tập.

http://i148.photobucket.com/albums/s...inam/A2-19.jpg
Nhà tưởng niệm và là nơi an nghỉ của Trương Vĩnh Ký ở Quận 5 – TP Hồ Chí Minh.

Chính cố Thủ tướng Võ Văn Kiệt phát biểu mở đầu cho Hội thảo Thế kỷ XXI nhìn về Trương Vĩnh Ký trong công trình “Nam Bộ nhân vật chí - Thế kỷ XXI nhìn về Trương Vĩnh Ký” (Nhà xuất bản Trẻ và Tạp chí Xưa và Nay, năm 2002) khẳng định: “Cho tới nay, đã trên 100 năm trôi qua kể từ ngày Trương Vĩnh Ký nằm xuống, việc đánh giá về ông vẫn còn những khác biệt, thậm chí đối lập nhau. Trách nhiệm này trước tiên, theo tôi có phần thuộc Hội khoa học Lịch sử Việt Nam chúng ta. Tôi nhất trí với ý kiến của Giáo sư Đinh Xuân Lâm trong “Lời giới thiệu” cuốn “Trương Vĩnh Ký – Bi kịch muôn đời” của Hoàng Lại Giang rằng: “Sở dĩ có tình hình đáng tiếc đó chính vì nhận định đánh giá một nhân vật lịch sử mà lại không gắn với thời đại lịch sử, trong đó người ấy sống và hành động, lại nặng nề suy diễn chủ quan một cách không thấu tình đạt lý”. (chỗ in đậm để nhấn mạnh)

Trương Vĩnh Ký là một người có tinh thần yêu nước, yêu quê hương thiết tha, lại có tinh thần dân tộc sâu sắc. Nói cách khác, tinh thần quốc gia, dân tộc vẫn luôn hiện diện trong ông và tinh thần này được thừa hưởng từ truyền thống giáo dục tốt đẹp của gia đình, dân tộc. Giáo sư sử học Đinh Xuân Lâm viết lời giới thiệu cho cuốn sách “Trương Vĩnh Ký – bi kịch muôn đời” như sau: “Tinh thần yêu nước của Trương Vĩnh Ký được thể hiện rõ rệt ở nguyên tắc “làm với Pháp mà không theo Pháp”, vẫn giữ tinh thần độc lập trong cách ứng xử với Pháp, trên cơ sở bám chắc những truyền thống tốt đẹp của dân tộc như đoàn kết, yêu nước, chống xâm lăng, đã mạnh dạn tiếp nhận văn minh phương Tây vì nhận thấy tiến bộ hơn, có thế giúp đất nước, dân tộc chuyển mình vươn lên đế thoát khỏi nguy cơ mất nước ngày càng gần. Tinh thần yêu nước sáng suốt của Trương Vĩnh Ký còn thể hiện ở chỗ nắm chắc bản chất thực lợi của chủ nghĩa thực dân nói chung, của chủ nghĩa thực dân Pháp nói riêng, tuyệt đối không có ảo tưởng về lòng tốt, về “thiện chí” của bọn thực dân, tuy vẫn có sự phân biệt chính xác bạn thù trong hàng ngũ người Pháp, từ tên thực dân thực thụ đến vị thừa sai sùng tín, qua nhà khoa học chân chính”. (sđd, tr. 10).

Trong Hội thảo Thế kỷ XXI nhìn về Trương Vĩnh Ký cũng Giáo sư Đinh Xuân Lâm tiếp tục khẳng định: “Trương Vĩnh Ký trước sau vẫn là một người Việt Nam có tinh thần dân tộc, có lòng yêu nước, có tinh thần tự trọng, làm theo ý mình, không vì cộng tác với Pháp mà khuất thân làm theo chỉ thị của Pháp”.

Giáo sư, Nhà giáo nhân dân, Hoàng Như Mai trong tham luận “Trương Vĩnh Ký – Nhà văn hóa có công đối với đất nước”, đăng trong công trình đã dẫn, đánh giá cao về tinh thần dân tộc của Trương Vĩnh Ký: “Đặt mình vào tình thế ấy, ta thấy việc làm của Trương Vĩnh Ký rất đáng biểu dương. Và với việc làm ấy, Trương Vĩnh Ký tỏ ra là một người có tinh thần dân tộc sâu sắc và sáng suốt.

Tóm lại, nếu trả lời hai câu thơ tuyệt mệnh của Trương Vĩnh Ký:

Cuốn sổ bình sanh công với tội
Tìm nơi thẩm phán để thừa khai

Thì tôi thấy rằng, Trương Vĩnh Ký có công, có nhiều công và không thể phủ nhận những công lao ấy được”. (sđd, tr. 116).

Nhà nghiên cứu sử học Nguyễn Đình Đầu trong tham luận “Tìm hiểu thân thế và sự nghiệp văn hóa Trương Vĩnh Ký” cũng đánh giá cao về tình yêu nước, yêu quê hương sâu sắc ở Trương Vĩnh Ký. Đó chính là động lực thúc đẩy quá trình làm việc không mệt mỏi ở ông: “Điều nâng đỡ sự nghiệp và kiên trì cố gắng trong suốt đời Trương Vĩnh Ký đó là tình yêu quê hương, yêu đất Nam Kỳ mà Trương Vĩnh Ký thích thú gọi là mẹ hiền của tôi, nhưng tình yêu ấy không hề chia lìa với tình yêu các xứ khác của Việt Nam. Trương Vĩnh Ký đã hiến dâng cho xứ sở Nam Kỳ tất cả sức lực. Hoài bão cao nhất của Trương Vĩnh Ký là ca tụng quá khứ oai hùng của Nam Kỳ và ca tụng tất cả những ai làm vẻ vang cho Nam Kỳ bằng vũ khí hay bằng bút viết. Do đó, Trương Vĩnh Ký đã trở thành sử gia của Nam Kỳ, một sử gia mê say bảo vệ và tôn vinh, nhưng vẫn là một sử gia luôn tôn trọng sự thật”. (sđd, tr. 182).

Trương Vĩnh Ký là người làm việc cần mẫn, siêng năng. Sự hiểu biết và cung cách làm việc của ông thể hiện một năng lực phi thường mà ít ai có được. Giáo sư văn học Nguyễn Huệ Chi, đồng chủ biên quyển “Từ điển Văn học” bộ mới, Nhà xuất bản Thế giới, năm 2004, nói về tài năng và tinh thần làm việc của Trương Vĩnh Ký: “Đương thời, ông được giới học thuật châu Âu liệt vào 18 nhà bác học trên thế giới, là người ham hiểu biết, đi đâu, đọc gì, thấy gì cũng hay ghi chép để làm tư liệu. Ông đã để lại 118 tác phẩm lớn nhỏ, cả tiếng Việt lẫn tiếng Pháp, không kể những công trình còn dở dang... Ngoài những sách dạy người Pháp học tiếng Việt, dạy người Việt học tiếng Pháp được soạn rất nhiều, các tác phẩm của ông còn có thể chia thành 6 loại: 1. Nghiên cứu về lịch sử, địa lý; 2. Nghiên cứu về các bộ môn khác trong khoa học xã hội; 3. Biên soạn từ điển; 4. Dịch sách chữ Hán; 5. Sưu tầm, phiên âm truyện Nôm và tác phẩm cổ Việt Nam; 6. Sáng tác thơ văn, như bút ký, phú, thơ...

Các sáng tác của ông cũng nói lên ít nhiều cá tính một con người cần mẫn trong công việc...” (sđd, tr. 1865).

Trương Vĩnh Ký còn là một nhà giáo dục học, nhà sư phạm có tầm cỡ lúc bấy giờ. Kiến thức và phong cách làm việc của ông khiến cho nhiều người nước ngoài khâm phục xin theo học ông. Với phát biểu “Nhà giáo dục, Nhà sư phạm Trương Vĩnh Ký” của Gs. Vũ Ký trong công trình đã dẫn, cho ta thấy rõ tư thế người thầy ở Trương Vĩnh Ký: “Ở bậc danh nhân này, cả hai nhà giáo dục và nhà sư phạm là một và suốt đời của tiên sinh, với những sự tìm hiểu nghiên cứu bằng bao nhiêu tác phẩm quý giá, với bao nhiêu kinh nghiệm thỏa thích hoặc xót xa để phục vụ đất nước, cuộc đời con người ấy là một bài học sống động mà mọi người chúng ta cần suy gẫm. Chỉ mỗi cuộc đời ấy cũng đã là một công trình có ý hướng giáo dục cho tất cả các thế hệ rồi.

Đó là một tấm gương sáng của đức khiêm nhường, của lòng ngay thẳng, của lương tri và lý trí. Cái lương tri và lý trí minh mẫn ấy đã có lúc vạch ra cho người một lẽ xuất xử thật vinh diệu.

Nhưng bài giảng đẹp nhất, của đời người chính là bài học về tinh thần, lòng trung thành đất mẹ ẩn tiềm trong tất cả công nghiệp đồ sộ của người. Yêu nước thiết tha, đó phải là tình cảm nền tảng hướng dẫn mọi đóng góp của cụ vào nền văn chương, văn hóa và ngôn ngữ, văn tự của nước nhà. Điều đó hẳn làm cho cụ trở thành một ngôi sao sáng chói, trong nền văn hóa giáo dục và sư phạm đích thực của dân tộc. Phải có lòng yêu nước tột độ mới cần cù, tận tụy sưu tầm, biên soạn, chuyển dịch, nghiên cứu về tiếng mẹ, nền văn học của nước nhà suốt bao nhiêu năm trường... Chính vì quá yêu nước nên hết dạ trung thành với Tổ quốc Việt Nam, với tiếng mẹ, với nền văn chương, văn học và ngôn ngữ, văn tự của dân tộc vậy”. (sđd, tr. 229).

Ngoài sự đóng góp lớn lao của Trương Vĩnh Ký trên bình diện văn hóa, giáo dục, xét ở bình diện chữ Quốc ngữ, ông cũng là người có công đầu trong sự nghiệp truyền bá và phổ biến chữ Quốc ngữ, để hình thức văn tự này sớm trở thành chữ viết của quốc gia, dân tộc. Ông là người Việt Nam đầu tiên làm chủ bút của tờ “Gia Định báo”. Điều ấy đủ nói lên vai trò tiên phong của ông trong sự nghiệp phát triển chữ Quốc ngữ.

Ở bình diện Ngữ học, Trương Vĩnh Ký còn là nhà khoa học lớn với tầm hiểu biết và năng lực khoa học đã khiến Giáo sư ngữ học Cao Xuân Hạo, một nhà ngữ học có uy tín đương đại không tiếc lời ca ngợi ông. Trong công trình “Tiếng Việt mấy vấn đề ngữ âm, ngữ pháp, ngữ nghĩa”(Nhà xuất bản Giáo dục, năm 1998) Giáo sư Cao Xuân Hạo viết như sau: “Quả tình, cũng như tất cả các nhà ngữ học đã từng viết về tiếng Việt từ trước tới nay, Trương Vĩnh Ký không thoát khỏi các định kiến dĩ Âu vi trung. Nhưng cái trí tuệ sắc sảo và cách làm việc cần cù, thận trọng và thông minh của ông đã giúp ông tránh được những sự lầm lẫn thô bạo mà ở thế kỷ sau rất nhiều đồng nghiệp hậu sinh của ông đã mắc phải. Khuôn khổ của bài này chỉ cho phép tôi minh họa điều vừa nói bằng vài ba dẫn chứng tiêu biểu, trong khi chờ đợi những công trình nghiên cứu kỹ lưỡng hơn về tư tưởng ngữ học của nhà bác học lỗi lạc nhất của chúng ta trong thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX”. (sđd, tr. 438).

Nói về nhân cách, đạo đức của Trương Vĩnh Ký. Cần thấy ở ông là người có tư tưởng cởi mở, tiến bộ. Ông luôn nhìn nhận sự việc có lý, có tình, có cơ sở khách quan của nó. Điều này nói lên phẩm chất con người của ông.

* *

Điểm gây ra hai hướng nhìn khác nhau về Trương Vĩnh Ký là khoảng thời gian ngắn ngủi mà ông làm thông dịch cho triều đình Pháp. Nhưng trong việc làm của ông, ông hướng tới việc làm cho hai dân tộc hiểu nhau hơn là chạy theo chân thực dân Pháp để gây hại cho dân tộc. Đến giờ vẫn không có tài liệu nào chỉ ra một hành động nào gọi là nối giáo cho giặc của Trương Vĩnh Ký. Trong thực tế, ông chưa bao giờ nhận lời làm thông dịch cho các đợt hỏi cung người Việt của thực dân Pháp. Mặt khác, theo quan điểm của ông, ông làm việc vì mục đích như đã nói trên, nên ông không bao giờ theo Tây. Trong cách ăn mặc của ông lúc nào ông cũng giữ cốt cách của người Việt Nam. Ông không nhập quốc tịch Tây mặc dù thực dân Pháp rất muốn ông thành người của chúng. Điều này cũng nói lên được tính độc lập của ông. Bởi việc làm phiên dịch của Trương Vĩnh Ký mà nhiều người có những phê phán gay gắt về ông.

Trương Vĩnh Ký là một danh nhân văn hóa. Đã là người thì “nhân vô thập toàn”, không ai có thể nói mình vô tội, trong sạch từ lúc sinh ra cho đến khi nằm xuống. Nên nếu nói giữa công và tội, cá nhân tôi vẫn kính trọng công lao to lớn của Trương Vĩnh Ký và những gì ông đã để lại cho nhân loại, cho người Việt Nam chúng ta. Còn lỗi lầm ông, nếu có, chắc nhiều người đời sau cũng sẵn sàng “thông cảm” .

HUỲNH CÔNG TÍN

(Trích báo Cần Thơ)

Sĩ phu yêu nước hay “nàng Kiều” tây học ?

Vốn kiến thức uyên bác qua trên 118 tác phẩm để lại, tuy không phải là kiệt tác hay công trình học thuật độc đáo mà chủ yếu là những khảo sát, đúc kết lịch sử một cách có hệ thống mặc dù về hành văn còn pha trộn biền ngẫu, nhưng về nhiều phương diện, các trước tác của Trương Vĩnh Ký là đóng góp không thể xem thường:

- Lần đầu tiên một tác phẩm sử học về Việt Nam viết bằng tiếng Pháp (Petit Cours d’histoire d’Anam xuất bản 1875/1877)
- Và hai công trình sử học khác viết bằng tiếng Việt là: - Truyện đất Nam Kỳ lịch sử đàng trong (1864),- Đại nam Việt quốc triều sử ký (1879) đều dựa theo những nguồn thư tịch và truyền thuyết cổ, được biên soạn theo phương pháp mới vào thời đó; hàng loạt tác phầm cổ điển của dân tộc bằng chữ Nôm được phiên âm sang quốc ngữ như :

- Truyện Kiều (1875), Lục Vân Tiên, Phan Trần, Lục súc tranh công…nhiều bộ sách dịch Tứ thư, Ngũ Kinh của Trung Quốc…

Vào buổi bình minh của nền văn chương quốc ngữ ở nửa thế kỷ thứ 19, xứng đáng nâng tác giả lên tầm cỡ “một nhà bác học, một thủy tổ nghề làm báo, một nhà ngôn ngữ học” như nhiều người ca ngợi .

Được tiếp xúc với văn hóa phương tây, thông qua việc học trường đào tạo Thầy tu của các Giáo sĩ thừa sai công giáo, phương pháp tư duy của Trương Vĩnh Ký đã chịu ảnh hưởng rất lớn tư tưởng Khai sáng của Âu tây, khác với tư tưởng Khổng Mạnh của hầu hết nhân sĩ nước Việt thời bấy giờ. Chính nguồn gốc xuất thân đặc biệt của ông và cái vốn tây học phong phú nầy đã quyết định thân phận của một người trí thức thuộc địa, day dứt Trương Vĩnh Ký cho đến ngày tàn hơi mà chúng ta đã thấy ở lời thơ trên. Người mà sự nghiệp chính trị (nếu có) và sự nghiệp văn học luôn đứng giữa làn ranh, đôi bờ của những phê phán, khen-chê gay gắt, không tiếc lời từ trăm năm nay kể từ khi Ông qua đời (1/9/1898) đến ngày nay, khi mà tiếng Việt đã trở thành một ngôn ngữ hoàn chỉnh, bác học trong đó có phần đóng góp không nhỏ của những trí thức “tây học” như Huỳnh Tịnh Của, Phạm Quỳnh, Trương Vĩnh Ký …vào cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20.

Tiêu chí của lòng yêu nước

Qua những trước tác về lịch sử, văn hóa, báo chí của Ông mà ta đọc được ngày nay hay những hoạt động tích cực cộng tác của Trương Vĩnh Ký trong mối quan hệ giữa triều đình nhà Nguyễn và thực dân Pháp thì có thể nói những lời qui tội “phản quốc” hay “tay sai” của thực dân Pháp của một số nhà sử học trước đây không thỏa đáng, thậm chí có phần bất công trong luận tội Ông.

Phải chăng vì Trương Vĩnh Ký không tham gia vào các phong trào chiến đấu của tầng lớp sĩ phu trong khởi nghĩa Yên Thế, chiến lũy Bãi Sậy(1885-1889), khởi nghĩa Văn Thân (1878), Phan đình Phùng… hay phong trào Cần vương theo Vua Hàm Nghi mà ta có thể qui tội cho Ông ? Đành rằng đây là phong trào kháng Pháp, phò vị vua yêu nước quyết liệt, không những hàng vạn người bị chúng cầm tù, tàn sát, truy diệt--- trong đó ba vị Vua nhà Nguyễn đã bị lưu đày tận đảo ở Châu Phi---và đã thất bại hoàn toàn khuất phục trước họng súng của thực dân Pháp. Lẽ nào có thể bỏ qua bối cảnh lịch sử kháng Pháp, “bình tây sát tả” với những biện pháp chống đạo, đàn áp người công giáo hết sức khốc liệt, gây mâu thuẫn lương-giáo trầm trọng dưới triều Tự Đức , đẩy họ về phía kẻ thù một cách oan uổng. Chủ trương “Pháp việt đề huề” sau nầy cũng đã làm tê liệt Phan Chu Trinh, biến Phan bội Châu thành “ông già bến Ngự”…cho thấy thủ đoạn của bọn thực dân nham hiểm và cay độc với tầng lớp sĩ phu đến nhường nào. Trong tình thế như vậy Trương Vĩnh Ký dù có “yêu nước”, sớm giác ngộ nhận thức về độc lập dân tộc đến mấy cũng phải ngậm ngùi. Đã có bao sĩ phu khác trong các phong trào yêu nước đấu tranh bằng vũ lực như sự kiện “Đầu độc Hà Thành”(1908),“Tiếng bom Sa Diện”(1924) của Phạm Hồng Thái, Khởi nghĩa Yên Bái(1930) trong phong trào Quốc dân đảng sau nầy đã bị quân đội Pháp đưa lên máy chém , tù đày ở Côn Lôn, Phú Quốc và các vùng đất đảo xa xôi tận Châu Phi như chúng ta đã biết.

Tiếc thay, quan điểm đánh giá những nhân vật trong lịch sử kháng Pháp vào hậu bán thế kỷ 19 ở nước ta vẫn còn loay hoay trên một nhận thức kinh điển bao biện, xem “kháng cự (sự đề kháng) như một thước đo phẩm hạnh cũng bao hàm những nguy cơ xuyên tạc nghiêm trọng tương tự” nếu theo lời “cáo” nổi tiếng từ thế kỷ 15 “hào kiệt đời nào cũng có”( Bình Ngô đại cáo của Nguyễn Trãi)…thì đánh giá nầy cũng có thể áp dụng cho thế kỷ 19. Hai chữ “hào kiệt” ở đây đâu chỉ là người cầm gậy gộc, tầm vông chiến đấu với quân thù mà thôi. Chính việc lấy “kháng cự”(bằng vũ lực) làm “tiêu chí” nầy đã phủ lấp mặt tích cực của một trí thức yêu nước, một sĩ phu uyên bác nhưng chất chứa nhiều mâu thuẫn của một thời kỳ đen tối của dân tộc, thậm chí còn chụp lên Ông—một con chiên của Ki tô giáo-- vai trò của một Việt gian mà cơ sở “phán xét” của nó là dựa vào những cuốn sách mỵ dân, bịt mắt người đọc, lẫn lộn “chính”, “tà” của phía mà Trương Vĩnh Ký cộng tác hay chọn lựa những câu chữ cắt xén từ những tài liệu lưu trữ ở Sở Văn khố thuộc địa Pháp theo một ý đồ chính trị đã có sẵn.

Hãy nghe lý lẽ mà Trương Vĩnh Ký đã từ chối quốc tịch Pháp lẫn ân huệ khác của chính quyền thực dân, nói lên nỗi niềm bất hạnh nầy:

- “Nước Nam ta tổ tiên Hồng lạc…gia phả truyền lại bồn ngàn năm nay, nhứt đán ta dân tịch theo Tây, phục sắc theo Tây, biến hết làm Tây, không còn cái dấu tích chi là người nam nữa, đó là loài Tịch đàm vong tổ, rồi tới đời con cháu ta nó theo gia phả mới của ta mà đốt quách cái gia phả cũ của tổ tiên, quên đứt là người nam, thì giống ta còn cũng như mất, mà cái cơn diệt chủng tự ta treo lên trước…Người ta sẽ cho tôi là nhu nhược, nhút nhát; tôi đã làm như vậy vì tôi sợ muốn thoát thân ra khỏi một hoàn cảnh khó khăn. Vào dân tây tôi sẽ mất hết uy tín, uy lực của tôi và đã mất hết tín nhiệm của Vua, của triều đình và của đồng bào tôi. Không lý trời sanh tôi ra là con quạ, bây giờ biểu thì một hai nói tôi là con cò sao đặng ? Nên là điều trái tự nhiên hết sức”

Thương thay thân phận “nàng Kiều” của Trương Vĩnh Ký

Ngồi bên cạnh ngôi mộ Trương Vĩnh Ký vắng lạnh, điêu tàn và lặng lẽ trên mãnh đất của gia đình người vợ ông ở góc đường Trần Bình Trọng và Trần Hưng Đạo (quận 5, TPHCM), trong căn lều bán bia và ốc”núi” luộc(đặc sản của vùng núi Tây Ninh) lụp xụp, nghèo nàn của người cháu nội năm đời của ông trong khuôn viên vào một buổi chiều cuối tháng 7 năm 2008, chúng tôi ngậm ngùi biết bao dù biết rằng Ông đã yên giấc từ trăm năm nay, để lại cho thế hệ đời sau những công trình và tư liệu mà hiện nay vẫn còn nhiều tranh cãi về mặt học thuật cũng như tồn tại mối nghi ngờ về thái độ và hợp tác của Trương Vĩnh Ký với cả hai phía, Pháp và triều đình nhà Nguyễn chưa được xóa tan. Thời gian ngắn ngủi bên cạnh Vua Đồng Khánh và Toàn quyền(Khâm sứ Trung Kỳ và Bắc Kỳ) Paul Bert của Ông đã bị một số nhà nghiên cứu qui kết tội làm “tay sai”, ”phản quốc”… mà không thấy ngay bản thân Trương Vĩnh ký cũng đã bị Paul Bert— thống đốc toàn quyền của bộ máy cai trị thực dân, người bạn hiểu Ông nhất-- “trở giọng” vì chủ trương siết chặt thuộc địa bằng sức mạnh quân sự của Hoàng đế “chính quốc”.

Trước sự ép buộc và cưỡng chế lộ liễu thực hiện chính sách phân chia Việt nam làm ba phần (Nam, Trung, Bắc kỳ) trong khi Ông đang ra sức thuyết phục Paul Bert và bênh vực Vua Đồng Khánh--- mặc dù hàng ngũ quan lại trong triều vẫn khư khư phủ nhận Trương--- phản đối việc bó hẹp ảnh hưởng của triều đình trong chính sách “chia để trị” của nhà cầm quyền thực dân, thì giới quân đội trong hàng ngũ thống trị thuộc địa đã gây sức ép đè nặng lên Ông sau khi Paul Bert đột ngột qua đời ( ngày 11/ 11/1886). Trương Vĩnh Ký thất vọng đắng cay và “tỉnh ngộ” trong việc hợp tác với Pháp, tìm cách lui về Nam sống ẩn dật và biên soạn sách vở cho hậu thế với tất cả tâm huyết và tài năng. Thực tế, cuộc sống “vinh thân, phì gia” hoàn toàn xa lạ đối với Trương. Trong một bức thư gửi bác sĩ Chavannes ngày 8/4/1887, Ông viết “…về danh vọng thì nó không còn quyến rũ được con sư tử già bị đè nặng dưới niềm chua chát…” , còn với vợ mình ( Bà Vương Thị Thọ) Ông tâm sự như trăn trối ” Mọi việc tôi làm còn lưu lại đó. Việc đúng, việc sai hãy để cho đời phán xét, đời nầy chưa tỏ thì đời sau tiếp tục…Trong sáng như cụ Nguyễn Du mà còn phải kêu lên không biết 300 năm sau có ai hiểu được mình huống gì thân phận tôi ! Nếu tôi ra đi trước, bà nhắc con cháu là cả đời tôi cần mẫn, chăm chút để lại cho chúng toàn là sách….”

Vậy Petrus Ký là ai, một trí thức đau khổ của thời cuộc, của một dân tộc trong chế độ phong kiến suy tàn nằm dưới gọng kìm của đế quốc ? Trong cuộc trao đổi với Paul Bert trên đường ra kinh thành Huế vào tháng 4/1886, trên tàu thủy, Trương đã phê phán:

- “Nhiều lần tôi có nói với thống đốc, những người kháng cự họ có lý do vì chủ nghĩa yêu nước của họ. Một là sự thù hằn đối với đám người theo đạo mà họ coi là những người chạy qua hàng ngũ người Pháp làm chỉ điểm, dẫn đường. Hai là sự ngờ vực sự tráo trở như úp ngửa bàn tay, coi mình như những ông chủ của nhà nước An Nam. Họ có mặt khắp nơi trong thành quách bị chiếm đóng, họ đuổi quan An Nam ra khỏi nha môn, và khi ấy mấy ông quan này mất hết quyền thế, phẫn uất mà hút gió thổi bùng lên ngọn lửa kháng cự”.

Cuộc chiến đấu để bảo vệ tổ quốc không chỉ có những nông dân, sĩ phu kể cả hàng ngũ quan lại… đứng lên cầm súng, tuốt gươm, vác tầm vông, xây chiến lũy chống giặc mà còn có những con người khiêm tốn, thủy chung âm thầm đóng góp và chịu nhiều hàm oan khắc nghiệt giữa hai gọng kìm thực dân lẫn phong kiến như Trương Vĩnh Ký, một kẻ sĩ thức thời Việt nam trước thời cuộc trong thế kỷ thứ 19.

Hồng lê Thọ

7/2008